فرهنگ بومی خراسان رضوی

استان خراسان رضوي يكي از جديد ترين استان هاي ايران است كه از تقسيم استان خراسان بزرگ به وجود آمده است. مرکز اين استان ( شهر مقدس مشهد ) در پهناي شمالي 36 درجه و 17 دقيقه, درازاي خاوري 59 درجه و 36 دقيقه و ارتفاع970 متري از سطح دريا واقع شده است. اين استان از سمت شمال به خراسان شمالي و تركمنستان‏, از خاور به افغانستان, از جنوب به استان خراسان جنوبي, از باختر به استان سمنان و از جنوب باختري به استان يزد محدود شده است. شهرستان هاي مشهد, تايباد, تربت جام, تربت حيدريه, رشتخوار, قائنات, خواف, فردوس, چناران, سرخس, درگز, سبزوار, فريمان, قوچان, برداسكن, خليل آباد, كاشمر, گناباد, نيشابور و كلات شهرستان هاي اين استان هستند. راه های زمينی و هوايی استان به شرح زير است : راه های زمينی در خراسان رضوي به راه های جاده ای و راه های آهن بخش می شوند. راه های جاده‎ای خراسان رضوي، شامل محورهای زير هستند: 
محور شمالی 
اين راه از طريق مازندران، به محورهای شمال باختری خراسان شمالي می پيوندد. مسيراصلی آن، شهرستان های بجنورد، شيروان، قوچان، چناران و مشهد است. دنباله اين راه از طريق فريمان، تربت جام، تايباد، به دوغارون در مرز افغانستان رفته به راه های آن کشور می پيوندد. درازای اين مسير از مرز افغانستان تا شهر بجنورد در خراسان شمالي حدود 550 کيلومتر است. 
محور باختری
اين راه بهترين مسير مشهد – تهران است، که پس از گذشتن از سمنان، دامغان و شاهرود، به راه های استان خراسان رضوي پيوسته و از شهرهای سبزوار و نيشابور گذشته در مشهد پايان می پذيرد. درازای اين مسير 892 کيلومتر است. 
محور جنوبی
اين راه سبب پيوستن استان خراسان رضوي با خراسان جنوبي و شهرهای يزد، کرمان، زاهدان و زابل می شود. اين راه پس از گذشتن از تربت حيدريه، گناباد، فردوس و طبس، از طريق رباط پشت بادام، به يزد می رسد، که درازای آن 939 کيلومتر است. شاخه ديگر اين راه، از مسير ديهوک و راور به کرمان می‎رسد، که درازای مسير آن، 894 کيلومتر است. در حال حاضر اين مسير برای گذشتن اتومبيل های سواری و مسافرت های خانوادگی مناسب نيست. 
راه سوم، راه مشهد – زاهدان است، که پس از گذشتن از شهر های گناباد، قائن و بيرجند در خراان جنوبي، به زاهدان می رسد. درازای اين مسير از مشهد تا زاهدان 975 کيلومتر است. 
راه آهن 
درازای راه آهن تهران - مشهد 925 کيلومتر است. انجام و تکميل طرح خط آهن مشهد– پيش از رسيدن به سرخس در مرز ايران و ترکمنستان، به درازای 160 کيلومتر در درون ايران کشيده شده و پس از مسيری ديگر به درازای 130 کيلومتر، نه تنها شبکه راه آهن آسيای مرکزی را به بندرهای خليج فارس می پيوندد، بلکه با کمک يک خط آهن جديد به درازای 3 هزار کيلومتر، سبب پيوند چين به اروپا می شود که از مسيری که در خاک شوروی پيشين قرار داشت کوتاه تراست. بخش ديگراين طرح، راه آهن مشهد – بافق است که ساختمان آن در دست اقدام است. 
فرودگاه بين المللي شهر مشهد در رديف فرودگاه هاي بين المللي بوده و دارای تجهيزات و کادر تخصصی کافی در كشور است. 
از قدیم، خراسان منطقه‌ای كم آب و خشك بوده است؛ به طوری كه مراسم طلب باران در بسیاری از شهرهای خراسان از جمله مشهد مرسوم بوده و آداب مشتركی داشته است. بدین گونه که زنان و دختران - با استفاده از دو تكه چوب و مقداری پارچه - عروسكی درست می‌كردند و آن را در سطح محله یا روستا می‌گرداندند؛ و با خواندن اشعار و تصنیفهایی در جمعیت، باران درخواست می‌کردند كه در آن معمولا به خداوند و حضرت محمد (ص) قسم یاد می‌شد و از مردم محله و روستا می‌خواستند برای پخت آشی به همین منظور طبخ كمك کنند.
مردم هر كدام در هنگامی‌كه به گرداننده‌ این عروسك برای طبخ آش و حبوبات و ... می‌رساندند، مقداری آب نیز روی عروسك می‌پاشیدند و دعاها و اشعاری را زیر لب زمزمه می‌کردند، از جمله: الله بده تو باران، به حرمت مزاران، گندم به زیر خاكه، از تشنگی می‌ناله و ... .
در بیشتر این مراسم طلب باران، نماز باران را به صورت جماعت بر بالای كوه یا تپه ای می‌خواندند و مردم معتقد بودند كه بعد از خواندن نماز و مراسم طلب باران حتما باران خواهد بارید.
خاستگاه شاهنامه شت توس است كه نبردهای تن بتن و حماسی فراوانی در آن به تصویر كشیده شده است.
كشتی باچوخه كشتی فراگیری در سطح ایران است. اگرچه این كشتی از قدیم در سراسر كشور با تفاوتهای اندكی مرسوم بوده، در خراسان و شهرهایی چون مشهد و نیشابور و سبزوار - به سبب تعصبات خاص در خصوص فرهنگ پهلوان و پهوان پروری و همان روحیه‌ قدیمی‌و كهنی كه مردم این سرزمین داشته و در شاهنامه انعكاس آن نمایانگر است – بیشتر نمود و ظهور داشته و دارد. نام این كشتی از نام لباس خاصی گرفته شده است كه كشتی گیران آن بر تن می‌كنند. چوخه لباسی پشمی‌است كه گاه در نبردها نیز از آن استفاده می‌شد.
آیین جوانمردی و پهلوانی از آیینهای كهن مردم خراسان در شهر توس و مشهد فعلی است. پهلوان از مردم بسیار آبرومند شهر بود و معمولا در مراسمی‌چون عروسی و ... - به سبب حفظ آمادگی جسمانی خود و سرگرمی‌و رشد مهارتها - مسابقاتی را در قالب كشتی باچوخه برگزار می‌كردند.
پهلوانان كشتی باچوخه معمولا با افرادی كه نسب آنها به ائمه می‌رسید (سیدها) كشتی نمی‌گرفتند و معتقد بودند که حرمت این افراد را باید حفظ کرد، به گونه ای كه به خود اجازه نمی‌دادند پشت سید را به خاك برسانند.
از گذشته مرسوم بوده است كه به افراد برتر این مسابقات كله قند هدیه می‌دادند. به همین سبب، امروزه در کنار جوایز دیگری که اهدا می‌شود، اما هنوز همان عنوان «قندبر» برای جوایز مانده است.
مشهد همواره مواجه با سیل مشتاقان زیارت از پیشوای هشتم شیعیان بوده و هست، ولی در گذشته به سبب كمبود امكانات و سفرهای سخت و دشوار و توسعه نیافتگی شهر، مرسوم بوده است كه مشهدی ها به استقبال كاروانیان می‌رفتند و به احكام و احسان تیمار مسافران و زوار می‌پرداختند و پس از آن نیز در منازل خود پذیرای آنان می‌شدند.
حتی قصبه ها و روستاهای اطراف مشهد حضور زوار و كاروانیان را متبرك و میمون می‌دانستند و از میوه ها و محصولات زراعی و باغی خود به كاروانیان هدیه می‌كردند.

به رغم تقسیم استان خراسان بزرگ، شاخص‌ها حاکی از آن است که استان خراسان رضوی همچنان از جایگاه مناسبی در اقتصاد کشور برخوردار می‌باشد.

کشاورزی: نزدیک به 30 درصد از اراضی این استان به زارعت آبی و باغی دیم اختصاص دارد. این نواحی عمدتاً در بخش‌های مرکزی، شمال و شمال غربی و شرق استان قرار دارند. تنوع محصولات کشاورزی در استان خراسان رضوی بسیار زیاد است و شامل موارد زیر می‌باشد:

غلات: گندم، جو، ذرت دانه‌ای، شلتوک

محصولات صنعتی: چغندرقند، پنبه، توتون و تنباکو، آفتابگردان، کنجد، شاهدانه، منداب، کلزا

حبوبات: نخود، عدس، لوبیا، ماش، باقلا خشک

محصولات جالیزی: هندوانه، خربزه، طالبی، خیار، انواع کدو، سیب زمینی، پیاز، گوجه فرنگی، سیر خشک، بادمجان، باقلا تازه، فلفل قرمز، فلفل دلمه، سبزیجات برگی، سبزیجات غده‌ای

نباتات علوفه‌ای: یونجه، شبدر، ذرت علوفه‌ای، ذرت خوشه‌ای، چغندر علوفه‌ای، شلغم علوفه‌ای، خصیل

محصولات باغی: سیب، گلابی، به، آلبالو، گیلاس، گوجه، آلو، هلو، تمشک، پسته، بادام، فندق، سنجد، زالزالک، زرشک، سماق، ریواس، خرما، زیتون، پرتقال، نارنگی، لیمو شیرین، نارنج، انار، انجیر، توت، عناب و خرمالو

مهم‌ترین محصولی که در این استان به عمل می‌آید؛ زعفران است. این محصول به سبب ارزش افزوده بسیار آن به «طلای سرخ» معروف شده است. درآمد خالص سالیانه حاصل از کشت زعفران زیاد و نیاز آن به آب کم است، از این رو کشت آن در نواحی جنوبی استان که با کمبود آب روبروست از نظر اقتصادی کاملاً مقرون به صرفه است.

نقشه استان خراسان

 واژه خراسان گويا بازمانده گونه کهن واژه «خاور» و متشکل از دو جز «خور» به معنای خورشيد و« آسان» به معنی آمدن است يعنی جايی که خورشيد از آن بر می آيد. پسوند رضوي آن به سبب وجود بارگاه مقدس حضرت رضا(ع) در اين استان به اين منطقه داده شده است. خراسان جزو ساتراپی پهناور پرثوه بوده است. اين ايالت پهناور، که سرانجام قرارگاه و کشور نيرومند اشکانيان شد، درآغاز تاريخ ايران باستان، مادها را به سوی خود کشانيد. جغرافی نگاران آورده‎اند که چون تنگدستی عمومی و عوامل نامطلوب طبيعی اين استان، با جايگاه شاهانه و زندگی پر تجمل پادشاهان هخامنشی ناسازگار بود، هرگاه که گذرشان به خراسان می‎افتاد، می‎کوشيدند تا هرچه زودتر سرزمين پارت ها را پشت سر گذارند. اما همين عوامل نامساعد طبيعی، اشکانيان، يعنی اين شاخه از مردمان هند و اروپايی را مردمی سخت کوش، بردبار، و دلير گردانيد و اين ويژگی های اخلاقی، نام آنان را بلند آوازه ساخت. 
به هنگام ناتوانی هخامنشيان، از اين منطقه اشک نامی، که بنيان گذار خاندان اشکانی شناخته شده است، حکومت سلوکيان را از ميان بر داشت و حکومت نوينی را بنياد نهاد. در دوران ساسانی که ملوک الطوايفی بر چيده شد؛ خراسان باستانی يا ساتراپی پارت به شکل يکی از استان های ايران شهر درآمد و توسط سپاهبدی اداره می شد. در1303هـ. ش، که ادوارد توماس، ترجمه درست سنگ نبشته های پايکولی را منتشر ساخت، حدود خراسان باستانی به خوبی روشن شد. حدود چهار مرزبان نشين خراسان در روزگار ساسانيان، از دروازه‎های دريای مازندران، نزديک ری آغاز و با گذشتن از کوه های البرز و دره اترک تا درگز ادامه می يافت. سپس از بيابان تجن و مرو به جيحون و پامير رسيده، در آن جا در ادامه رود جيحون تا ستيغ هندوکش و از آن نقطه به سوی باختر به امتداد رشته هندوکش به جنوب متوجه شده از ناحيه هرات وکاشمر امروزی و خواف می گذشت و کُهستان / قهستان را بريده، دوباره به دروازه های دريای مازندران می پيوست. 

فرهنگ مردم خراسان رضوی در اکثریت مناطق استان همان فرهنگ مردم ایران است البته کمی در جزئیات در شمال و جنوب و در بین ترک و کرد تفاوتهایی دارد که قابل تامل نیست. خراسان رضوی محل زندگی اقوام گوناگونی است كه به رغم تفاوتهای نژادی و فرهنگی ، به واسطه رشته محكمی از عوامل پایداری چون دین و ملیت با هم متحدند .

گرچه آنها در جمع خود به زبان و لهجه مادری سخن می گویند و به آداب و رسوم نیاكان خویش پایبندند اما همواره از اینكه مسلمان و ایرانی هستند به خود می بالند . یكی از دلایل تنوع چشمگیر ساكنان خراسان رضوی ،كوچ اختیاری و یا اجباری به سرزمین وسیع و حاصلخیز بوده است . در سفری از شمال به جنوب خراسان رضوی تنوع نژادی و گوناگونی گویش مردمان آن نواحی را به روشنی می بینیم 

با پراكندگی طوایف در استان خراسان رضوی ، شیوه های اجرای موسیقی نیز متنوع است . موسیقی كردهای شمال خراسان رضوی ، تركمنها ، بلوچها و شرق خراسان رضوی هریك به تنهایی حائز اهمیت است .به طور كلی آلات موسیقی خراسان رضوی عبارتند از ، دوتار ، سرنا، دهل ، دپ، قشمه، كمانچه ونی . بلوچها نیز در نواختن ساز قیچك از مهارت خاصی برخورداند .. از جمله ویژگیهای فرهنگی مردم خراسان رضوی ، علاقه به موسیقی بومی است كه در جشنها و مراسم اجرا می شود.

بلوچها بیشتر در شرق و جنوب خراسان رضوی مستقرند و به فعالیتهای كشاورزی و دامداری مشغولند ، آنهامسلمان و غالبا اهل سنت هستند . مردان و زنان بلوچ نیز در استفاده از پوشاك سنتی خویش اصرار می ورزند . زنان بلوچ علاوه بر به كار گیری پارچه های گلدار ، در تهیه پوشاك سنتی خویش از هنر سوزن دوزی استفاده می كنند . گلدوزی ساده دور یقه ، آستین و جلیقه زنان و قیطان دوزی لباس تقریبا در میان عشایر و روستانشینان تمام نقاط خراسان رضوی رایج است .

طوایف و گروههای دیگر در تركیب جمعیتی استان خراسان رضوی عبارتند از :

عربها در جنوب خراسان رضوی ، اسماعیلیان در حوالی بیرجند ونیشابور ، بختیاریها در نوخندان درگز ، هزاره ها در شمال و شرق خراسان رضوی ، تاجیكها در شرق خراان و مشهد ، حیدری ها در تربت حیدریه و جنوب خراسان رضوی و سیستانیها در شرق و جنوب خراسان رضوی.

اغلب مهاجرتهای داخلی استان منحصر به كوچ روستاییان به مراكز شهری است . شهر مشهد تقریبا از تمامی نقاط ایران و برخی كشورهای دیگر از جمله عراق و افغانستان مهاجر پذیرفته است . در شمالی ترین نواحی خراسان رضوی ، تركمنها زندگی می كنند ، آنها مسلمان و اهل سنت هستند و به زبای تركی و به لهجه تركمنی تكلم می كنند و بیشتر به كارهای كشاورزی ، دامداری و بافت قالیچه مشغولند . پوشاك مردان وزنان تركمن بسیار ظریف وزیباست .زیور آلات خاص تركمن ها برزیبایی پوشاك زنانه می افزاید .

آداب و رسوم مردم خراسان رضوی

مراسم و سنت‌ها پيرامون حادثه عاشورا و عزاداري امام حسين(ع) يك سري سنت‌ها و مراسم ميان مردم معمول است كه در طول سال و اغلب در دو ماه محرم و صفر و به ويژه در دهه عاشورا به آن عمل مي‌شود. آداب و سنن در مناطق مختلف جهان و حتي در شهرهاي مختلف ايران نيز متفاوت و متنوع است. سنت‌هاي رايج، گاهي پشتوانه‌اي ديني دارد و متكي به روايات و مستند به فقه و حديث است، و برخي هم از ابداعات و ساخته‌هاي مردم و تقليدهاي بي‌اساس است.

برخي از روايات مستند به فقه و حديث از اين قرار است: عزاداري و گريه بر امام حسين(ع)، نوحه‌خواني و مرثيه‌خواني، سينه‌زني ، برپايي مجالس در تكيه‌ها، حسينيه‌ها، خانه‌ها و مساجد، تشكيل هيئت‌ها در ايام محرم، نذر و احسان و صدقه و اطعام مردم براي سيدالشهدا، سقايي و چاي و آب و شربت دادن به مردم، ساختن حسينيه و تكيه، ياد حسين(ع) هنگام نوشيدن آب، پوشيدن لباس سیاه، سياه پوش كردن اماكن و گذرگاه‌ها و مساجد و حسينيه‌ها، راه انداختن دسته‌هاي عزاداري در خيابان‌ها، برپايي مراسم شام غريبان، برگزاري مجالس مقتل‌خواني و زيارت عاشورا، نذر براي آوردن كودكان خردسال به ياد علي‌اصغر(ع) در دسته‌هاي عزاداري، علامت‌ها و نخل‌ها، پختن آش نذري و سفره انداختن و اطعام عزاداران، زيارت رفتن، گراميداشت اربعين امام حسين(ع)، سر برهنه و پاي برهنه بودن در عزاي حسيني به ويژه عاشورا و اربعين.

مراسم عزاداری و سینه زنی و نوحه خوانی در همه جای ایران مرسوم است و در مشهد نیز این مراسم با آداب مشابه و گاهی خاص برگزار می‌شود.
شله قلمكار آش مخصوصی است كه با حبوبات و گوشت طبخ می‌شود و یكی از طعمهای بسیار ماندگاری است كه چشیدنش نام مشهد را به ذهن متبادر می‌سازد.